Het Centraal Bestand Kinderboeken (CBK) heeft twintig zogenaamde ‘hoofd-benenboeken’ in de collectie. Dit is een beweegbare boekvorm, die in de genrethesaurus voor kinderboeken als volgt wordt omschreven: "boeken met op de binnenkant van het voor- en/of achterplat een uitklapbaar hoofd (of meerdere hoofden) en benen".
Door de uitschuifbare onderdelen vormt het boek een kartonnen pop waarvan de outfit verandert bij het omslaan van de pagina’s. Het genre lijkt op de zogenaamde ‘combineerboeken’, maar het verschil is dat bij hoofd-benenboeken enkel de outfit kan veranderen. De afgelopen weken ben ik bezig geweest met het in kaart brengen van de geschiedenis en populariteit van het genre. Afgaande op de lijst van het CBK lijkt de bloeiperiode van de hoofd-benenboeken te liggen in de jaren vijftig van vorige eeuw. De meeste boeken zijn uitgegeven door Mulder & Zoon of Hemma en veel titels zijn geschreven door Clinge Doorenbos en geïllustreerd door Leendert van Groen.
Voor de jaren vijftig
Ondanks het feit dat de bloeiperiode van de hoofd-benenboeken in de jaren vijftig van de vorige eeuw ligt, werden er gedurende de twintigste eeuw steeds boeken van dit genre uitgegeven. Eén van de vroegste voorbeelden zijn rond het jaar 1912 uitgebracht bij uitgeverij Kluitman in een vierdelige reeks "Opstelbaar Prentenboek": Uit Verre Landen, 'k Weet Grapjes, De Familie Beer en Jumbo. Deze titels zijn genoemd in het tijdschrift Nieuwsblad voor den boekhandel, maar er zijn geen exemplaren van bekend in het CBK. Een ander vroeg voorbeeld is het boek Lizelotje: een dagje op de boerderij met een tekst van tante Betty (ca. 1910). Dit boek is gebaseerd op de Franse versie Rirette: Une Partie de Campagne. Het boek is rond dezelfde tijd ook in het Duits verschenen.
Vóór de jaren veertig werd bij de meeste hoofd-benenboeken alleen op de voorkant een torso afgebeeld, die samen met het uitschuifbare hoofd en de uitschuifbare benen een figuur vormde. In de jaren veertig werden er in Italië twee hoofd-benenboeken uitgebracht die als vorm van propaganda werden gebruikt. Het ene boek was bedoeld voor de fascistische jongensbeweging van Mussolini en het andere boek was gemaakt voor de meisjesbeweging. In beide boeken stonden uniformen en jurken van de jeugdbewegingen afgebeeld. Op die manier werd uitgelegd hoe de kleding gedragen moest worden.
Bloeiperiode
Het grootste aantal hoofd-benenboeken werd geproduceerd in de jaren vijftig. In Nederland werden de meeste hoofd-benenboeken uitgebracht door uitgeverij Mulder & Zoon en gemaakt door de auteur Clinge Doorenbos en illustrator Leendert van Groen. Hun meest bekende hoofd-benenboeken, Ernst en Janny, verschenen ongeveer in 1951 en zijn kort daarna ook in het Engels uitgebracht onder de titels Jack (Ernst) en Jill (Janny). Bij deze Engelse versies staat nog steeds het logo van uitgeverij Mulder op de achterkant gedrukt. Ook een groot aantal andere boeken van Clinge Doorenbos en Leendert van Groen zijn op dezelfde manier in het Engels verschenen.
Het buitenland
In de Verenigde Staten verschenen veel hoofd-benenboeken ('Jack-in-the-books') in de Bonnie books serie bij de uitgever Samuel Lowe Company. Maar ook buiten deze serie om verschenen er Jack-in-the-books. Een voorbeeld hiervan is het boek Look who I am van Rosemary Shawn. Van dit boek is een Nederlandse meisjeseditie (Levende poppen) en een Nederlandse jongenseditie (Sport en spel) uitgebracht. In deze boeken zijn outfits voor verschillende beroepen afgebeeld. De KB heeft exemplaren van beide boeken in de collectie.
In Frankrijk werden de meeste hoofd-benenboeken uitgegeven bij uitgeverij Hemma en geïllustreerd door J. Lagarde. Van een aantal van deze boeken is ook een Nederlandse versie verschenen. Zo staan de boeken Pieter, Mandarientje en Annetje in het CBK. Het boek Bruno ontbreekt nog in een Nederlandse openbare collectie.
Na de jaren vijftig
Ook na de bloeitijd van de jaren vijftig werden er nog hoofd-benenboeken uitgebracht. In 1973 verschenen er bij uitgeverij Mulder bijvoorbeeld nog drie boeken met illustraties van Keith Mosely: Wat Petra worden wil, Wat Paultje worden wil en Wat Liesje fijn vindt. De titel Wat Petra worden wil is aanwezig bij Bibliotheek Zuid-kennemerland en onlangs heeft de KB het boek Wat Liesje fijn vindt gekocht via Marktplaats. Gedurende de hele twintigste eeuw is het genre herhaaldelijk opgekomen in meerdere landen, maar in de vakliteratuur is dit type boek in de vergetelheid geraakt. Wat opvalt is het internationale karakter van de boeken. In veel gevallen werden boeken direct in meerdere talen vertaald en verschenen er verschillende versies van hetzelfde boek. De bijzondere boekvorm lijkt in de twintigste eeuw redelijk populair geweest te zijn, en verdient mijn inziens de aandacht van liefhebbers van oude kinderboeken.
Aanvulling 03-2020
De KB heeft sinds het publiceren van dit blog nog meer hoofd-benen-boeken kunnen verwerven, o.a. het hierboven genoemde boekje Bruno en Wat Paultje worden wil (Muldernr 1802A) en Wat Petra worden wil (Muldernr 1802B), deze zijn beide nog niet verwerkt. Het totaal komt daarmee op twintig. Jumbo is digitaal beschikbaar. Drie titels uit de Kluitmanreeks "Opstelbaar Prentenboek" hebben we helaas nog niet gevonden. U vindt de hoofd-benenboeken van de KB door te zoeken op "gen hoofd-benen-boeken en reg 1" in het CBK.
Deze blog is eerder gepubliceerd op de KB-website.