Het nieuwste nummer van De Boekenwereld (jrg. 33, nr. 4, 2017) heeft een bijzonder thema: BLOOT! Met rijk geïllustreerde artikelen over porno, onverbloemd bloot en de suggestie daarvan, gradaties van onthulling, Grieks/Romeins naakt, naaktlopers en ‘blote letters’.
Het nummer bevat (naast dit thema) ook een zeer lezenswaardig artikel door Frits Booy met mooie afbeeldingen over het sinterklaasfeest. Maar daar gaat deze blog niet over, want de column van Henk Gianotten over Blote letters geeft me aanleiding voor een praatje over bijzondere letters – gevormd door (aangeklede) mensen – op prenten en in kinderboeken.
Hieronder een voorbeeld van een prent met letters die gevormd worden door menselijke figuren: Mensch leef vroom en goed, Eert uwen vader en uwe moeder verschenen bij Lutkie & Cranenburg tussen 1848 en 1881. De prent is te zien in een collectie van 320 prenten van de Koninklijke Bibliotheek als prent 30 en prent 42.
De tekst is alleen van een afstand leesbaar, en wat opvalt is dat de details niet zo vroom zijn: voorop lopen enkele soldaten, de voorste zit op een haas; een van de personen heeft kennelijk wat te veel gedronken; en sommige mensen vinden zichzelf wel heel geweldig.
Betiteling
De naam voor dit type letters verschilt. Ik heb een aantal voorbeelden gevonden door in het CBK te zoeken op ‘alle woorden’ ‘mens? en letter?’. In de beschrijving van een prent uit de collectie van de UB Amsterdam met de titel Eert uwen vader en uwe moeder wordt deze lettervorm genoemd als ‘Centsprent met gefigureerde letters’. Het Woordenboek der Nederlandsche taal geeft als betekenis voor ‘gefigureerd’: versierd, opgeluisterd met afbeeldingen van personen of zaken, met motieven of patronen. Daarmee bedoelt men ook sierletters, daarom lijkt deze term mij wat te breed. Een andere benaming vond ik in het artikel van Henk Gianotten: ‘mensachtige of antropomorfe letters’. En op internet vond ik een vermelding over kunstenaar Hendrik van Overklift (1775 – 1824) die een ‘antropomorf alfabet’ maakte bestaande uit soldaten en burgers met Nederlandse vlaggen. Antropomorfe letters lijkt me daarom een goede benaming.
Centsprenten en kinderboeken
De prent hierboven met een vrome spreuk is een mooi voorbeeld van vermenselijkte letters. Ook abc-prenten en boeken lenen zich ervoor, zoals Kindrenlief, weêr een geschenk, Naar uw zin zoo als ik denk, verschenen bij Hemeleers-Van Houter tussen 1870 en 1894. Het is een handgekleurde prent uit de collectie Boerma bij Bijzondere Collecties van de UB Amsterdam.
Bij de Z vinden we als voorbeeld een arme Savoyaard. Hoe het daarmee zat weten we uit het SGKJ-Nieuwjaarsgeschenk van 2014, geschreven door Dirk Tang: Ver van eigen huis en haard, de kleine savoyaard : een verborgen geschiedenis, opgediept uit kinderboeken en centsprenten.
Een Frans abc-boek: ABC trim : alphabet enchanté met grappige tekeningen geïllustreerd door Bertall (pseudoniem van Charles Albert vicomte d’ Arnoux, 1820-1882), verscheen in 1861. Het is een boek uit de collectie abc-boeken van Antina van Ru, geschonken aan de Koninklijke Bibliotheek.
Een Nederlands abc-boek: Aardige letters : nieuw A B boek : met rijmpjes van R. Koopmans van Boekeren verscheen in 1876 bij H.C.A. Campagne. Hier spelen ook dieren mee in de lettervoorstellingen.
In een vertaling van het Engelse Ten little niggers (McLoughlin, 1875) zijn de onfortuinlijke jongens ook afgebeeld in de letters van hun steeds verminderende aantal. Deze afbeelding komt uit Wit over zwart : beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur door Jan Nederveen Pieterse. Het boek werd uitgegeven ter gelegenheid van een tentoonstelling in het Tropenmuseum in 1989-1990.
Nellie Bodenheim gebruikte in haar boek over Luilekkerland (S.L. van Looy, 1915) ook antropomorfe letters, onder meer in de moraal van het verhaal.
Toin Duijx wees me op een recent prentenboek met antropomorfe letters. In Lettersoep van Harriët van Reek (2015, bekroond met het Gouden Penseel) bestaan de personages uit lettervormen.
Er zijn ongetwijfeld meer van deze voorbeelden. Laat u het weten? Dan vul ik deze blog daar graag mee aan.