Eten in kinderboeken en op centsprenten

Op 17 en 18 november 2017 wordt door Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam een symposium georganiseerd over de geschiedenis van ons voedsel: The Amsterdam Symposium on the History of Food 2017. Een goede aanleiding om eens te kijken naar informatie over voedsel in erfgoedcollecties kinderboeken en centsprenten.

In Berichten 87 (september 2016) vroegen we ons af hoe het zit met Nederlands onderzoek op dit terrein. Wat at Dik Trom? En hoe zit het met de bruine bonen van Bartje? En de etentjes van de personages in de boeken van Max Velthuijs? Met 590 treffers van kinderboeken en -prenten in het CBK op trefwoord ‘eten’  is er voldoende over te zeggen! Bovendien zijn er vijf boeken en 33 artikelen over dat onderwerp te vinden via de button ‘Publicaties over kinderboeken’. Het terrein is erg breed, en in deze blog kan ik slechts kort aanstippen wat er aan beeldmateriaal te vinden is. In teksten is uiteraard nog veel meer te vinden.

In het buitenland zijn al verschillende onderzoeken gepubliceerd in het kader van ‘food studies’ over dit onderwerp:

  • Voracious children; Who eats whom in children’s literature / Carolyn Daniel, 2006
  • The family in English children’s literature / Ann Alston, 2008
  • Critical approaches to food in children’s literature / Kara K. Keeling and Scott T. Pollard, 2009
  • Feast or Famine? Food and Children’s Literature, by Bridget Carrington, 2014
  • Inszenierungen des Essens in der Kinder- und Jugendliteratur / Sonja Jäkel, 2015

Welke onderwerpen worden in buitenlandse vakboeken behandeld?

Literaire kookboeken gebaseerd op kinderboeken; de gezinsmaaltijd in kinderliteratuur; de ideologie achter scènes over zorgen, koken en eten; de stigmatisering van dikke jongens in Engelse kinderboeken; de rol van voedsel in de identiteitsvorming; het belang van familie en vriendschap uitgedrukt in beschrijvingen van maaltijden in kinderboeken; de wijze waarop voedsel veranderingen weergeeft in de Amerikaanse cultuur; voedsel in Afro-Amerikaanse kinderboeken; de ideologie van moederschap in prentenboeken getoond via koken en eten; aardappeleters in Ierse kinderboeken; koken en eten in meisjesboeken, Roald Dahl en chocolade; kinderkookboeken; voedsel en uithongering; voedsel in Robinsonades; luilekkerland; verhalen over nooit lege pappotten;  poëzie over eten; eten, cultuur en maatschappij. Kortom, het onderzoeksterrein is heel breed.

Voor Nederland zijn twee nummers van het tijdschrift Leesgoed een aanrader. In jaargang 35, 2008, no. 4 schrijven Truusje Vrooland-Löb, Vanessa Joosen, Marit Trioen, Rineke van Teeseling en Simone Arts over eten en gegeten worden in kinderboekillustraties, eten en honger in sprookjes, etenswaren in gedichten en liedjes, maaltijden en gesnoep in klassieke kinderboeken, dikke en dunne kinderen in de Nederlandse jeugdliteratuur.  In jrg. 36, 2009, no 4 artikelen van Marit Trioen, Wendy de Graaff en Lien Fret over  eten en snoepen in kinderboeken, kookboeken voor kinderen en kannibalisme in jeugdliteratuur.

Hieronder een selectie met beeldmateriaal waaruit blijkt dat op verschillende manieren naar voedsel in kinderboeken en op kinderprenten kan worden gekeken.  

Hoe werd voedsel geproduceerd? 

Hier geven centsprenten en kinderboeken over de landbouw, de veeteelt en de jacht mooie voorbeelden van. Zie, leezer! hier verscheidenheid van bouwmans nutten arrebeid. De afbeelding met de ploegende os staat in: Uit huis en hof, 1921.

Hoe werd voedsel gedistribueerd?

Prenten en kinderboeken met venters en verkopers van allerhande waren laten zien dat het aanbod zeer divers was en dat alles op straat werd verkocht. Venters hadden hun eigen ‘roep’. In een mooi geïllustreerd kinderboek: Kooplieden op straat : met 16 gekleurde plaatjes, verschenen rond 1870 is te zien hoe men de waar langs de straat verkocht. Vele centsprenten tonen de verkoop, hier een voorbeeld met Straet-roepers, gedrukt tussen 1851 en1853.

Deze afbeeldingen komen uit centsprenten: Deez’ prent leert u, o lieve jeugd! hoe gy uw kost kunt winnen (1828-1853) en uit Citroenen koop. Koop melk. Mandjes koop. Koop matte  (1848-1881).

Wat werd er zoal gegeten?

Dat is deels hierboven al te zien bij wat op straat werd verkocht. Een abc-boekje met de titel Smakelijk eten ( ca. 1876) toont wat geserveerd werd: onder meer eend, rolpens, snoek en zalm. Men at ook fruit zoals  pruimen, kersen en chinaas-appels.

De afbeeldingen zijn ontleend aan Kleine gedichten voor kinderen van Hieronymus van Alphen, 1783; Taalkundig prenteboekje voor leerzame kinderen, 1843; en de Chinaasappel Jood in Lees- en prentgeschenk  uit 1833.   

Allerlei gevogelte werd gegeten, zwanen en mogelijk ook kraanvogels, al betreft het hier een oud verhaal. Ook het bereiden van kleine vogels staat in kookboeken beschreven.

De afbeeldingen zijn afkomstig van de prent: Hier is al weer wat nieuws voor u kinders in deze prent, van Jan van Spanje en Trijn Salie uit 1791-1855, en uit het kinderboekje Nieuw Abé-boekje voor lieve kinderen uit 1852.

Groenten werden uitgevent: zoals ‘andijvie en groote boonen’ en vis werd verkocht vanuit Scheveningen. In het Groenboertje is te zien wat gekweekt werd.

De afbeeldingen hierboven komen uit centsprenten:  de visvrouw uit De handel, schoon in ‘t klein gedreven, schijnt toch nog eenig winst te geven, uit de periode tussen 1820 en 1839 en de groentevrouw uit Zie, lieve jeugd, deez’ prentjes staan uit 1833-1900.

Brood, gebak, boter, fruit en meer is te zien op een prent uit 1848-1881: Van velerlei gebak en ook van lekkernij, is deze prent voorzien, wat uwe keus ook zij.

Het maken van brood wordt in verschillende boeken en prenten verbeeld, van het ploegen en zaaien tot het bakken. Zie hier: De geschiedenis van het brood , 3e dr. 184X.   

Zuivelproducten als melk, boter en kaas zijn in verschillende prenten en boeken verbeeld. Zelfs in een beweegbaar boek: De boerderij, nieuw beweegbaar prentenboek , met verzen van J. Schenkman en platen van A.B.H. Braakensiek uit 1863.

Het slachten van runderen en varkens en het verwerken van het vlees wordt op diverse prenten getoond. Zie: November ‘slagters beste tijd, Mits goed gemest en vet geweid [tussen 1797-1826]

Koken

Dat was vrouwenwerk, behalve in prenten die een ‘verkeerde wereld’ tonen, zoals bij Jan de Wasscher.

Kookboeken

Maar liefst 382 hits in het Centraal Bestand Kinderboeken op het genre ‘kookboeken’. De oudste is Anna, de kleine keukenmeid. Erven Bohn, 1870. Een recenter kookboek is Grietje kan koken  1944. Eric Carle maakte een prentenboek (1970) waarin stap voor stap wordt verbeeld wat je nodig hebt, en waar het vandaan komt, om een pannenkoek te kunnen bakken.

Tafelmanieren

Men at zowel buiten als binnen: de boeren aten in het veld waar ze aan het werk waren; voor de hogere standen was een ontbijt buiten een romantisch samenzijn. Kinderen hoorden te staan aan de eettafel. In de boeken van Max Velthuijs wordt door de vrienden vaak tot slot gezamenlijk gegeten. In De partij van Fidel en Fidelia (door Agatha, Jacs.G. Robbers, 1870) loopt een diner van fraai geklede honden niet goed af…

Snoepen

Snoepen was meestal fout en werd bestraft, al is er ook een afbeelding waar een moeder een zak met lekkers als beloning uitstort.

De afbeeldingen komen uit: Lente, Zomer, Herfst, Winter (tussen 1787- 1822); Prentenboekje voor kinderen van uitgever Houtgraaf uit 1820; Nog een prent die de jeugd, Zoo ik hoop weer verheugd (tussen 1851-1870)

Drank

Begin twintigste eeuw was ook in de jeugdliteratuur het thema alcoholisme doorgedrongen. Al eerder toonden ook centsprenten en een kinderboek de gevolgen van dronkenschap.

De afbeeldingen komen uit: Deez’ prent strekk’ U tot nut vermaak (tussen 1825-1829); Verfoeijelijke dronkenschap (tussen 1828-1849); Nederlandsche spreekwoorden (1850)

De vreselijke gevolgen van onmatig drankgebruik zijn zichtbaar in: De flesch / gevolgd naar de 8 teekeningen van G. Cruikshank ; met bijschriften [naar het Engels] door W. Mets Tzn. Gebr. Koster, [1890].

Ik zou nog meer kunnen tonen, over de andere kant: honger en gebrek. Over verhalen en sprookjes waarin het verlangen naar tijden waarin er eten in overvloed is, zoals in Luilekkerland, Tafeltje dekje en Hans en Grietje, en over potten en pannen die eeuwig pap of spaghetti blijven leveren. Of over theepartijtjes, taarten en ander lekkers. Maar voor nu ben ik in elk geval ‘verzadigd en verkwikt, en aanmerkelijk verdikt’…

Jeannette Kok