In het buitenland is de faam van Hans Brinker als de jongen die een overstroming in Holland wist te voorkomen heel groot, maar in Nederland heeft lang niet iedereen van deze Hollandse held gehoord. Ondanks dat heeft hij hier drie standbeelden; in Harlingen, Spaarnwoude en Madurodam. Het boek van de Amerikaanse schrijfster Mary Mapes Dodge: Hans Brinker or The silver skates uit 1865 heeft Nederland internationaal op de kaart gezet. Niet dat het beeld dat zij gaf helemaal klopte, want ze was toen ze het schreef zelf nog nooit in Holland geweest.
De kwalificatie in de titel van deze blog is ontleend aan Ewoud Sanders, die in het Nawoord bij de uitgave van een vertaling bij Athenaeum-Polak & Van Gennep in 2005 schrijft: ‘Dit boek staat aan de wieg van een onuitroeibare misvatting. De misvatting dat Hans Brinker een jongetje was dat een overstroming voorkwam door zijn vinger in een gaatje in de dijk te stoppen.’ Hans Brinker is weliswaar de hoofdpersoon in het boek van Dodge, maar hij is níet de jongen met de vinger in de dijk. In hoofdstuk 18 van het boek van Dodge wordt een legende verteld over de held van Haarlem, een anonieme achtjarige sluiswachterszoon die alarm slaat bij een dreigende dijkbreuk. Dat verhaal is de lezers bijgebleven, en de naam Hans Brinker is er sindsdien aan verbonden.
Het verhaal van de Held van Haarlem is ook als prentenboek verschenen, los van het boek van Mary Mapes Dodge. Het is bijzonder om te zien hoe verschillend illustratoren omgaan met de cruciale scène uit het verhaal. Enkele van deze prentenboeken kennen we omdat ze in de Koninklijke Bibliotheek in de Edelman-collectie aanwezig zijn. In 2004 schonk de in Amerika wonende Hendrik Edelman zijn verzameling Amerikaanse (kinder)boeken over Nederland aan de Koninklijke Bibliotheek. Daar zaten ook een aantal prentenboeken bij over onze anonieme held.
We stellen de illustratoren van deze prentenboeken hier aan u voor, de prentbriefkaartenmaker, de Canadese schilderes, de landschapsschilder, de prentenboekmaker, de in Nederland geboren Française, de grafisch ontwerper en de Amstelveense illustrator. Stijlen en smaken kunnen enorm verschillen, dat is duidelijk te zien in het werk van deze ‘verbeelders’.*
Dat de Held van Haarlem net als Hans Brinker in het buitenland populairder is dan in Nederland blijkt wel uit onze vondsten in de KB-collectie: vier Engelstalige prentenboeken uit Amerika, een uit Frankrijk en twee zeer recente uit Nederland. De held heet in deze boeken Karl, Peter (2 x) Jan en Hans (3 x).
Little Karl : a story for children / by Uncle Milton ; ill. by Bernhardt Wall. – New York : Cupples & Leon, 1908.
Karl voorkomt een overstroming door een nacht lang zijn hand in een gat in de dijk te houden. Het is een prentenboek met acht afbeeldingen van figuren in klederdracht tegen een zwarte achtergrond. De illustrator (1872-1956) was vooral bekend van minstens 5000 prentbriefkaarten, dat is ook te zien in de afbeeldingen voor dit boekje. Helaas heeft hij geen afbeelding gemaakt van de belangrijkste scène, maar de tekst geeft een goed beeld van de ontberingen die de kleine Karl moest doorstaan.
The boy at the dike / illustrated by Marguerite Scott. – Racine, WI : Whitman, 1961. Een boerenzoon, Peter, voorkomt een overstroming door een halve nacht lang zijn hand in een gat in de dijk te houden. De Canadese Marguerite Scott (ook Marguerite Scott- O’Donnell, 1908-1911) was beroemd als schilderes, over haar illustratiewerk is helaas heel weinig bekend. Op de illustratie is zichtbaar dat ze niet wist hoe een Hollandse dijk er uit ziet. De arme Peter zit tot aan zijn oksel in een stenen muur om het water tegen te houden.
The boy who held back the sea / paintings by Thomas Locker ; retelling by Lenny Hort. – New York : Dial Books,1987.
Een grootmoeder vertelt aan haar kleinzoon over Jan, een jongen die een overstroming voorkomt door een nacht lang zijn vinger in een gat in de dijk te houden. Dit prentenboek bevat (olieverf)illustraties in de stijl van Rembrandt en Vermeer. Thomas Locker (1937-) schreef en illustreerde meerdere kinderboeken. The boy who held back the sea was populair, want het werd in 1987 behalve bij Dial Books en als Puffin Pied Piper in New York tegelijkertijd ook uitgegeven bij Cape in Londen. In 1991 volgde een herdruk bij Dial Books. Dat Thomas Locker zijn carrière begon als landschapsschilder zal u bij het zien van deze illustratie niet verbazen. Het is wel even zoeken naar held Jan in dit wijdse panorama.
The hole in the dike / retold by Norma Green ; pictures by Eric Carle. – New York : Scholastic, 1993.
Peter voorkomt een overstroming door een nacht lang zijn vinger in een gat in de dijk te houden. Eric Carle (1929-) is wereldwijd bij miljoenen kinderen bekend door zijn prentenboeken, waarvan de titel van de vertaling van The very hungry caterpillar als Rupsje Nooitgenoeg zelfs spreekwoordelijk is geworden. Hij werkt met een collagetechniek met allerlei stukjes gekleurd papier, en bereikt daar zeer kleurige en expressieve resultaten mee. Vreemd dat dit prentenboek nooit in het Nederlands is vertaald.
Een aantal later bij de KB verworven prentenboeken gebruiken het ‘bekende merk’ Hans Brinker in de titel:
Hans Brinker : le petit héros de Haerlem / raconté et illustré par Albertine Deletaille. – [Paris] : Flammarion, 1978.
Een bijzonder geïllustreerde uitgave van het verhaal over de Held van Haarlem. Albertine Deletaille (1902-2008) was een in Nederland geboren Francaise, die succes had met prentenboeken in de reeks van Père Castor. In haar illustraties, voorzien van sierranden, zie je een trekschuit, koeien in de wei, molens, dijken en prachtige wolkenluchten. Hier is het hele boek te bekijken.
Hans Brinker : een oer-Hollands avontuur / ill. Nicolas Trottier ; tekst Martijn de Rooi. – Alphen aan den Rijn : Dutch Publishers, 2009.
In deze versie droomt een ‘echte Hollandse jongen’, dat hij een lek in een dijk ontdekt en voorkomt dat het dorp overstroomt. Het boek bevat stripachtige tekeningen in felle kleuren. De uitgeversreclame geeft aan: ‘Van Japan tot Zuid-Afrika weten miljoenen mensen hoe de jonge Hans zijn dorp behoedde voor een overstroming. Zijn heldendaad staat model voor de strijd van de Nederlanders tegen hun eeuwige vijand: het water’. Van Nicolas Trottier, grafisch ontwerper en illustrator, zijn nog geen andere kinderboeken bekend. Meer illustraties uit het boek staan hier.
Het verhaal van Hans Brinker / Alex de Wolf ; tekst: Mariska Hammerstein. – Amsterdam : Ploegsma, 2014.
Als Hans koekjes naar zijn opa brengt aan de andere kant van de dijk, ontdekt hij een gat in de dijk. Alex de Wolf (1958-) groeide op in Amstelveen. In een nawoord in het prentenboek legt hij uit dat de naam Hans Brink later is toegekend aan de held van Haarlem. De prenten maakte hij om tijdens een tournee in Japan te laten zien in een vertelkastje, een ‘kamishibai’. De grote illustraties met geschilderde vlakken en stevige contourlijnen geven een beeld van een Nederlandse polder uit een voorbije tijd. De decoratieve schutbladen vormen een reclame voor een land van molens, koeien, klompen, kaas en tulpen. Dat dit Hollandse beeld in het buitenland nog steeds geliefd is blijkt wel uit de onlangs verschenen vertalingen in het Engels, Russisch en Chinees.
Er kunnen veel meer prentenboeken over onze held bestaan, maar ze vinden is van toeval afhankelijk. De Franse en de recente Nederlandse boeken hebben (hoewel onterecht) de naam Hans Brinker aan de titel toegevoegd, dat maakt het zoeken een stuk eenvoudiger.
Op de website van het interessante tijdschrift Historiek is een mooi artikel te vinden over de achtergrond van het verhaal: https://historiek.net/hansje-brinker-verhaal-beeld/85618/
Misschien kent u meer prentenboeken over deze held? Of kent u het verhaal over de jongen met zijn vinger in de dijk uit een vroeger gelezen schoolboekje? Dan horen we dat graag.
* De verbeelders : Nederlandse boekillustratie in de twintigste eeuw / Saskia de Bodt, Vantilt, 2014.