Op 29 januari 2022 opent in Museum Heerenveen een tentoonstelling van centsprenten met als titel ‘Tussen prent en strip’. De vijftig geëxposeerde centsprenten zijn alle afkomstig uit de eigen collectie van ongeveer 225 prenten uit de achttiende en negentiende eeuw.
De oudste prent is gedrukt door de Erve van de Weduwe Gysbert de Groot, een drukkersbedrijf dat werkzaam was in Amsterdam tussen 1719-1724. (afb. 1) De prent Sie daar al weer wat nieuws van Steeven lieve Steeven … geeft het verhaal van Steeven die als huishoudster in dienst treedt bij een dame. Na meerdere mislukkingen bij het huishoudelijk werk, schopt de dame haar de straat op. Steeven reist naar Amsterdam waar zij als zangeres en danseres haar brood verdient.
De Frieske heiling. Hja habbe ’t allebeide wei … (Friese centsprent. Ze zijn allebei van de kaart …) is de nieuwste prent uitgegeven door Drukkerij Eisma te Leeuwarden in 1911. (afb. 2) De prent is getekend door P. de Jong en toont een aantal weerzinwekkende taferelen. We zien een kotsende drinkebroer, een aanranding, een zakkenroller en een jongen die wordt afgeranseld. De prent wordt volgens KVCS* niet tot de centsprenten gerekend, omdat deze niet in een reeks is uitgegeven. De vormgeving is natuurlijk wel die van de centsprent. De prent is vrij gekopieerd naar Der sitt' se nou mei lege pongen ... (Daar zitten ze nu met lege zakken …), uitgave nr. 34 van drukker De Lange uit Deventer met Friese teksten. Op deze prent, helaas niet in de museumcollectie, komen dezelfde taferelen voor. (afb. 3). De haan die kinderen aanspoort tot ijver op school Wol hondert jirren after ien, Hab ik yn ’t a, b, c, boek stien … met een spotvers van Tjalling Halbertsma (De Lange nr. 31) komt zelfs tweemaal voor in de collectie. (afb. 4)
Van Friese drukkers zijn centsprenten aanwezig van Wigerus Wigeri, Abraham Ferwerda en Johannes Seydel die in de 18e-eeuw in Leeuwarden werkzaam waren. Het zijn allemaal prenten die gedrukt zijn met houtsneden die eerder voor boekillustraties of kunstprenten zijn gebruikt. Wigeri’s Historie van David is gedrukt met houtsneden door Christoffel van Sichem. Ferwerda drukte De stad Leeuwarden vertoont op deze manier, met fraaye figuren tot der kinders’ plezier met een zicht op Leeuwarden en enkele andere houtsneden ter opvulling. Seydel, die de houtsneden van Ferwerda had overgenomen, herdrukte op prent nr. 1 de houtsnede van Leeuwarden aangevuld met andere houtsneden. (afb. 5). Deze prent is in de museumcollectie aanwezig. Seydel nr. 2 Waarom verbergt gij uw aangezicht, en houd mij voor uwen vijand…, ook in de museumcollectie, toont 18 emblemata uit de psalmen, het Hooglied en de Spreuken door Van Sichem. Doordat de Friese drukkers oude houtsneden voor centsprenten gebruikten vervielen de hoge kosten voor nieuwe houtsneden. Overigens waren de kosten van het papier tot ver in de 19e-eeuw 60 tot 80 procent van de productiekosten van een centsprent, de kosten voor arbeid maakten daarvan slechts een fractie uit.
Negentiende-eeuwse prenten vormen het overgrote deel van de museumcollectie. Daarbij zijn religieuze prenten, leerzame prenten over geschiedenis, dieren en techniek, ook prenten van militairen, deugden en ondeugden, kinderspelen en feesten en tal van andere onderwerpen. Verhalende prenten zijn, als voorlopers van het stripverhaal, ook ruim vertegenwoordigd met Jan de Wasser, Steeven de meid, Kloris en Roosje, Roodkapje, Klein Duimpje en Robinson Crusoë.
Opmerkelijk is het relatief grote aantal unieke prenten in deze collectie. Van zeven prenten is in openbare verzamelingen geen enkel ander exemplaar bekend. Van de enorme oplagen waarmee centsprenten in de 19e-eeuw werden gedrukt – duizenden tot enkele honderdduizenden – bleef dus maar één enkel exemplaar over, voor zover nu bekend. Enkele prenten tonen militairen, er is een unieke Jan de Wasser, een prent met venters (afb. 6) en een met kermistaferelen. Van de oudste prent in de collectie (zie afb. 1) is trouwens maar één ander exemplaar van latere datum bekend.
Een representatief deel van de collectie is te zien op de expositie Tussen prent en strip in Museum Heerenveen van 29 januari tot en met 3 april 2022.
*N.Boerma et al, Kinderprenten, volksprenten, centsprenten, schoolprenten - Populaire grafiek in de Nederlanden 1650-1950, Vantilt, Nijmegen, 2014