Tussen 1941 en 1944 verschenen enkele opvallende kinderboeken en -spelen. El Pintor was de naam die op de boeken stond, maar lange tijd was niet duidelijk wie er achter dit pseudoniem schuil gingen. Linda Horn dook in diverse archieven en vond daar interessante informatie. Galinka Ehrenfest blijkt de belangrijkste persoon te zijn achter de reeks schitterend vormgegeven, modernistische kinderboeken en -spellen die onder de naam ‘El Pintor’ tijdens de Duitse bezetting verschenen. De boeken en spellen blijken uitermate succesvol, krijgen veel herdrukken en de oplagen zijn erg hoog. En dat in een tijd dat er papierschaarste was. Er werd goed winst gemaakt op de kinderboeken en -spellen. Via allerlei constructies werd die winst gebruikt om onderduikers te ondersteunen. Daarnaast bood de uitgeverij ook werk voor Joodse en antinazistische vrienden.
Een bijzonder kunstzinnig duo
Galinka Ehrenfest (1910-1979) groeide op in Leiden, in een academisch milieu. Paul Ehrenfest, haar vader, was daar als hoogleraar natuurkunde en opvolger van Hendrik Lorenz aangesteld. Haar moeder Tatjana Afanasjeva was een vooraanstaand wiskundige, die vooral bekend geworden is door haar opvattingen over de vernieuwing van het meetkundeonderwijs. Galinka ging niet naar school maar ontving thuis onderwijs. Toch lukte het haar om als zestienjarige toegelaten te worden tot de opleiding tot kleuterleidster. De magische wereld van kinderen fascineerde haar en het feit dat zij erg artistiek onderlegd was kon zij daarbij goed gebruiken.
Galinka ontmoette Jacob (Jaap) Kloot (1916-1943) op de Nieuwe Kunstschool waar deze werkte en allerlei klussen deed. Jaap kwam uit een heel ander milieu. Zijn vader was fruitverkoper in Amsterdam, maar de vonk sloeg over en er ontstond een ‘innig verbond’. Op 11 juni 1941 trouwden ze in Leiden.
Corunda en El Pintor
Jaap was eigenaar van Handelsonderneming Corunda en deze zou gaan functioneren als de uitgever van de kinderboeken en -spellen. El Pintor was duidelijk hun beider creatie, maar Galinka ‘kan worden beschouwd als het artistieke hart van de reeks’. De boeken en spellen hebben een hoge artistieke en didactische kwaliteit en waren voor een relatief bescheiden bedrag te koop, ofschoon voor veel mensen ze waarschijnlijk toch nog te duur waren.
Jaap en Galinka bedachten en ontwikkelden bijna alle boeken en spellen, maar er werden ook diverse andere kunstenaars bij ingeschakeld, zoals Jef Last en Godfried Bomans.
Elk boek en spel werd een enorm succes, mede te danken aan de export naar Duitsland. De boeken waren zeer vernieuwend. Uitgaande van de beginselen van Bauhaus ging het niet om de ‘kunst’, maar om de toepassing. Veel aandacht werd besteed aan de vormgeving. Er werd gespeeld met ‘droom en werkelijkheid via vormveranderingen, symbolen, beelden en tegenstellingen’. Kinderen werden heel serieus genomen.
Jaap werd op 7 juni 1943 gearresteerd, verbleef in de gevangenis van Scheveningen om later gedeporteerd en vermoord te worden in Sobibor. Galinka probeerde zo goed mogelijk de activiteiten van de uitgeverij voort te zetten, maar moest dat in 1946 beëindigen met El Pintor’s dierenparadijs.
Het geheim ontrafeld door Linda Horn
Linda Horn heeft onderzoek gedaan in veel archieven en kon daardoor wat zij vond met andere bronnen vergelijken. Voor slechts korte tijd mocht zij het privé-archief van Galinka Ehrenfest bekijken, maar foto’s en originele tekeningen mochten niet voor het boek gebruikt worden. Wel bood dat korte onderzoek veel aanknopingspunten, die dan weer in andere bronnen werden opgezocht. Maar archieven van activiteiten in de oorlog zijn verre van volledig, veel is verloren gegaan. En soms blijkt in een collectie, zoals bij het Rijksmuseum Boerhaave, documenten ‘onvindbaar’. Ondanks deze beperkingen heeft Linda Horn zeer gedegen onderzoek gedaan, alle bevindingen goed geordend en alles in een goed leesbaar verhaal gegoten, aangevuld met erg veel beeldmateriaal. Horn bespreekt alle uitgaven en analyseert wie bij elke uitgave waarvoor verantwoordelijk is geweest. Soms is dat een interpretatie, want de archieven geven hierover niet altijd duidelijkheid. Alle publicaties verschenen in de periode 1941 tot eind 1943 met uitzondering van El Pintor’s dierenparadijs dat in 1946 verscheen.
Linda Horn, Galinka Ehrenfest en El Pintor. Amsterdam, De Buitenkant 2019 (€45,-)