Sinds enkele dagen draait de animatiefilm Robinson Crusoe in de bioscopen. De jonge kijkers weten vast niet dat de doldwaze film zijn wortels heeft in het klassieke avonturenverhaal van Daniel Defoe dat in 1719 gepubliceerd werd. Robinson vormde de inspiratie voor vele boekbewerkingen, diverse films, toneelstukken en tv-programma’s zoals ‘Expeditie Robinson’. De nieuwe film leek me een goede aanleiding om eens te zoeken naar kinderboeken en centsprenten in de KB-collectie die gebaseerd zijn op Robinson Crusoë. Welke rol speelt Robinson in jeugdliteratuur?
Op een onbewoond ei-hei-land
In de animatiefilm wordt het verhaal verteld vanuit het standpunt van de dieren op het tropische eiland. In het bonte gezelschap zitten o.a. de hyperactieve papegaai Dinsdag, een blinde geit, een tapir en een ijsvogel. Na een hevige storm vinden de dieren een vreemd wezen op het strand: een mens. Gaandeweg weten mens en dier hun verschillen te overbruggen en worden ze hechte vrienden. Samen met de dolle beestenboel gaat Robinson de strijd aan met de bad guys, wilde katten, die het eiland willen overnemen. Met Home Alone-achtige tactieken zijn ze de katten te slim af en uiteraard komt alles goed.
De film borduurt voort op de bekende figuur van Robinson Crusoë, een gestrande schipbreukeling, maar heeft verder weinig raakvlakken met het oorspronkelijke verhaal. Het originele boek is gebaseerd op de waargebeurde geschiedenis van Alexander Selkirk, een zeeman die schipbreuk leed en vier jaar op een onbewoond eiland overleefde. Dat 'overleven op een eiland' is in ons collectief geheugen blijven hangen, maar vóór de episode op het eiland gebeurt er van alles: woeste stormen en piraten, Robinson wordt slaaf gemaakt, hij ontsnapt, hij start een plantage, gaat zelf de slavenhandel in en lijdt dan pas schipbreuk. En na het verblijf op het onbewoonde eiland gaat de reis verder naar Spanje en Frankrijk, tot Robinson eindelijk in Engeland terugkeert. De lange religieuze overpeinzingen in het originele verhaal worden in bewerkingen meestal ingekort of zelfs weggelaten.
Robinson als wijze les voor kinderen
Sanne Parlevliet bespreekt in haar Robinson Crusoë voor kinderen in de periode 1850-1950 een aantal van de tachtig kinderboeken die in de genoemde periode verschenen. Ze schrijft dat Robinson oorspronkelijk een vrome bekeringsgeschiedenis was. Een jongen weigert de weg te gaan die zijn ouders voor hem hebben uitgestippeld en kiest tegen hun wil voor zeereizen en verre landen. Op één van de zeereizen lijdt hij schipbreuk en leeft hij ellendig en eenzaam op een onbewoond eiland. Robinson huilt regelmatig tranen met tuiten tot hij door een visioen tot inkeer komt en in vrede met God gaat leven.
Robinson dient zo als pedagogisch voorbeeld van hoe het niet moet: als je ongehoorzaam bent en je verzet tegen de wil van je ouders en tegen de loopbaan die bij je stand hoort, dan verzet je je tegen Gods wil en loopt het slecht met je af - tenzij je tot inkeer komt. J.H. Campe’s Handleiding tot de natuurlyke opvoeding of Robinson Crusoë uit 1780-1781 is een voorbeeld van zo'n pedagogische invulling. De schrijver neemt de positie in van een alwetende verteller en laat een vader het Robinsonverhaal vertellen aan een aantal kinderen. Campe gebruikt daarbij een handige methode om moralistisch commentaar te kunnen geven op de keuzes en handelingen van Robinson. De kinderen in het boek reageren namelijk op de verhalen van de ongehoorzame Robinson - en dat krijgen de lezers mee. In de tweede helft van de negentiende eeuw blijft Robinsons ongehoorzaamheid het centrale thema. Robinson is eigenzinnig en onverantwoordelijk van karakter en wordt daarvoor gestraft met een akelig verblijf op het eenzame eiland.
Robinson krijgt een heldenrol
Rond 1900 vindt er een interessante verandering plaats: Robinson wordt in de twintigste eeuw steeds meer neergezet als een flinke jongen die zich niet achter moeders rokken verschuilt en op avontuur wil gaan. Het verblijf op het eiland is dan geen straf meer maar een omgeving waarin hij als held zijn doorzettingsvermogen en wilskracht kan bewijzen. Dit hangt samen met veranderende idealen in de maatschappij: zelfstandigheid en zelfvertrouwen worden gaandeweg belangrijker dan goed burgerschap en gehoorzaamheid.
Ook in deze eeuw verschijnen nog nieuwe bewerkingen van Robinson voor kinderen, bijvoorbeeld een stripboekversie en een deel in de reeks van Geronimo Stilton. In de KB-collectie worden deze en nog veel meer bewerkingen bewaard, evenals vele navolgingen die gaan over personages in een soortgelijke situatie als Robinson ('robinsonades').
Robinson op centsprenten
Ook op centsprenten zijn de belevenissen van Robinson afgebeeld. Ik geef hier twee voorbeelden. Op de centsprent Robinson Crusoë, die eigenlijk Alexander Selkirk heette wordt reclame gemaakt voor de bovengenoemde bewerking van Campe: 'De geschiedenis bij welke deze afbeeldingen behooren, is, zeer leeslustwekkend en leerrijk, beschreven door den beroemden kindervriend Campe.' Het verhaal begint bij het vertrek van Robinson uit Engeland en het laatste plaatje toont de redding: Robinson, Vrijdag én de papegaai gaan met een Engels schip naar Europa.
Het bovenschrift van de tweede prent vat het verhaal samen: 'Deez' prent vertoont aan klein en groot, Den dwazen Robinson in nood. Zwaar heeft hij zijnen gril geboet. Maar 't einde goed, kroont alles goed.' Hier wordt het verblijf op het eiland dus als straf gezien. De afbeeldingen zijn voorzien van korte onderschriften en een sjabloonkleuring in rood, blauw, geel en groen. Deze bewerking begint bij de schipbreuk en eindigt bij de redding.
Avonturen van Robinson Crusoë online
Het Centraal Bestand Kinderboeken bevat beschrijvingen van bijna driehonderd Nederlandse Robinsonboeken voor kinderen, waarvan een aantal gedigitaliseerd zijn. Hier volgt een selectie van kinderboekbewerkingen die direct online toegankelijk zijn.
- Het leven en de wonderbare gevallen van Robinson Crusoe: alles door hem zelfs beschreven / deel 1 en deel 2, 1735-1736
- Handleiding tot de natuurlyke opvoeding, of Robinson Crusoë, geschikt ten dienste der jeugd / gevolgd naar het Hoogduitsche van J.H. Campe, 1780-1781
- De kleine Robinson, of De lotgevallen van Robinson Crusoé : tot nut en vermaak der jeugd / M.H. Lemaire, 1823
- Merkwaardigheden uit het leven van den kleinen Robinson Crusoë / [vrij naar Daniel Defoe], [1850]
- Robinson Crusoë / [Daniël Defoe], [1875]
- Robinson Crusoë / Agatha, [1893]
- Robinson Crusoë: leesboek ter voorbereiding van het geschiedenis-onderwijs in het derde of vierde leerjaar / door J.A. de Lint en J.S. Verburg, 1904
- Robinson Crusoë / door Daniel Defoe; nieuwe vrije bewerking naar het Engelsch door Dr. C.S. Jolmers; met platen van A.J. van ʹt Hoff, 1930
Meer weten?
- Sanne Parlevliet, Robinson Crusoë voor kinderen in de periode 1850-1950, 2010. Dit boekje is een uitgave van de Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur en is nog verkrijgbaar via StichtingGKJ@gmail.com.
- Werner Hendrik Staverman, Robinson Crusoe in Nederland: een bijdrage tot de geschiedenis van den roman in de XVIIIe eeuw, 1907
Deze blog is eerder gepubliceerd op de KB-website.