Bij Bijzondere Collecties van de UB Amsterdam bevindt zich een collectie kinderboeken, verzameld door Atie Siegenbeek van Heukelom (1913-2002). Zij was illustrator, tekenaar en auteur, en in de kinderboekenwereld vooral bekend van haar prentenboeken Brieven aan Bernard en Arabella de hemelkat. Meer informatie over haar vindt u hier.
In een sinterklaasgedicht dat in een van de boeken uit de schenking zat staat: ‘Maar Atie is geen gewone vrouw, / Dat hoeft geen nader betoog, / Atie beziet het kinderboek, / met een kunstenaarsoog’, en dat is heel goed te zien aan deze bijzondere internationale verzameling prentenboeken, waarin vele hoogtepunten van vernieuwend illustratiewerk aanwezig zijn.
In deze schenking bevindt zich ook een bijzonder prentenboekje getiteld De ruimtezoekertjes.
Wat het eerst opvalt in de vormgeving is de gelijkenis met de reeks Gouden Boekjes. Het betreft dan ook ‘een aluminium boekje’ zoals de voorkant en het titelblad vermelden. De bladen zijn net als bij de Gouden Boekjes aan elkaar geniet, samengeknepen in een aluminiumkleurige rug en voorzien van een kartonnen voor- en achterkant.
Dit ‘aluminium boekje’ is uitgegeven door ‘augustin + schoonman’ ofwel ‘a + s’, een bedrijf dat in 1959 in Amsterdam begon. In 1951 hadden Sven Augustin en Ruud Schoonman al samen drukkerij ‘Poortpers’ opgezet. Het offset-drukprocédé dat ‘a + s’ gebruikte werkt met fotografisch bewerkte aluminium platen.
Volgens Willem de Ridder (verhalenverteller en spiegeloog) in een artikel in Ons Amsterdam (no. 2, febr. 2001) was deze drukkerij ‘een proeftuin voor ingrijpende vernieuwingen op typografisch en journalistiek gebied’, en de bakermat van Hitweek (1965-1969), Aloha (1969-1974) en de Uitkrant.
In een ‘a+s krant’ uit 1966 (aanwezig bij de Bibliotheek van het Boekenvak bij Bijzondere Collecties) staat in een rubriek waarin het bedrijf zichzelf voorstelt: “Men zegt dat wij de grootste, modernste en vooruitstrevendste kleinoffsetdrukker van Nederland zijn en volgens de kenners van de Eurographic Press zelfs van Europa.” Dat ‘a + s’ heel goed in kleur kon drukken bewijst het prentenboekje De ruimtezoekertjes, gemaakt ter gelegenheid van het 5 jarig bestaan.
De datering van het aluminiumboekje is wat problematisch door tegenstrijdigheid in de bronnen. Geke Linker, partner van Ruud Schoonman en auteur van het prentenboek, schrijft in haar herinneringen* dat ze vanwege het vijfjarig bestaan van de ‘Poortpers’ in 1956 De ruimtezoekertjes schreef: “een kinderverhaal op rijm dat de geschiedenis van de Poortpers vertelde; destijds waren de zgn. gouden boekjes erg populair, De ruimtezoekertjes was een aluminiumboekje uiteraard; rijk geïllustreerd in kleur door Jack Cohn.” (Kohn in het prentenboekboek JK) In tegenspraak daarmee is de a+s krant uit februari 1966, waarin twee adressen van het bedrijf, in Amsterdam en in Zwanenburg staan. Volgens deze bron telt het bedrijf op dat moment krap 100 medewerkers en is 7 lentes oud. De verkoopafdeling zit in Amsterdam en sedert 3 jaar is de fabriek in Zwanenburg gevestigd. Een datering van het prentenboek in 1964 (1966 -7 + 5) lijkt het meest waarschijnlijk, omdat de fabriek in Zwanenburg in het prentenboek wordt beschreven en uitgebeeld.
Op de titelpagina van De ruimtezoekertjes staat een afbeelding – binnen een cirkel van bloemen – van een stoel, volgeladen met pakjes. Dat plaatje heeft een dubbele betekenis: het wijst op de verjaardag van de hoofdpersoon in het verhaal, en op de functie van het prentenboek als relatiegeschenk bij het 5-jarig bestaan van ‘a+s’. De geringe verspreiding in openbaar bezit wijst daar ook op: het is slechts in twee bibliotheken aanwezig: bij UB Amsterdam en bij Bibliotheek Rotterdam.
Het verhaal op rijm gaat over Aart, die op zijn verjaardag een doos met drukletters krijgt. Stapels drukwerk maakt ‘het kleine drukkertje’, samen met zijn vriendje Siep (a + s). Ze gaan op zoek naar een plaats waar ze kunnen drukken en in een oude steeg in Amsterdam (De Poortpers zat in de Torensteeg) vinden ze een ruimte boven een damesetalage. Als dat pand in zijn voegen kraakt gaan ze opnieuw op zoek, naar de Boerenstraat (de Alex. Boersstraat waar a+s gevestigd was), waar een ‘zwijnenstal’ vrij is.
Ze knappen de ruimte op en er komt zelfs een dure klant naar het pand: de Koning gevolgd door de hele adelstand. Ze worden zelfs ‘prinsen-drukkers’ genoemd. Tot het ook daar weer te vol wordt. De chaos wordt in de ‘notulen’ fraai verwoord.
Ze zweven in een lelijke eend over het Amsterdamse Bos en strijken neer in de ‘Polder der gekleurde zwanen’ (de fabriek stond in Zwanenburg), waar Make Laar, de grote tovenaar, hen zal leren hoe te expanderen in een ‘Elastiek Fabriek’. Volgens de a+s krant van 1966 is de fabriek op dat moment al drie maal uitgebreid: van 500 naar 1500 naar 3000 m2.
Geheel in de stijl van de Gouden boekjes bevat dit ‘aluminium’ boekje kleurige illustraties in een speelse lay-out, met afbeeldingen waarin de twee jongens op zoek gaan naar ruimte, sjouwend met drukpersen, papier en camera’s. Amsterdam met het Rijksmuseum en de grachtenpanden wordt in kleurrijke illustraties verbeeld.
Aart (Sven Augustin) en Siep (Ruud Schoonman) zoals ik aanneem, zijn zelf ook afgebeeld in het boek.
Over illustrator Jack Kohn is helaas weinig te vinden. Zijn naam komt niet voor in de naslagwerken (Scheen en Jacobs). Hij illustreerde in 1964 nog drie boeken voor kinderen over Mannetje Monkie bij uitgeverij van Goor. Desgevraagd vertelde Geke Linker, auteur van de tekst, dat Jack Kohn/Cohn een Engelsman was, en dat ze nooit meer iets van hem heeft gehoord. Geke Linker was de partner van Ruud Schoonman. Ze heeft een boek geschreven met herinneringen aan haar leven: Zo kan het ook, herinneringen van een leergierig mens (1998). Ze zat in de oorlog in kamp Ravensbrück, waar ze mogelijk Atie Siegenbeek van Heukelom heeft ontmoet.
Achterin het boek wordt verantwoord hoe het boek gemaakt is: ‘gedrukt naar eigen handlitho’s , op 200 g/m2 houtvrij offset, rotaprint r30, , ozasolplaten, schmidt inkt, gebonden door meeuwis’.
*Geke Linker. Zo kan het ook. Herinneringen van een leergierig mens, Servo, 1998