Uitgeverij J. Vlieger bezat in de 19e eeuw verschillende panden in het centrum van Amsterdam. Op dit moment is er nog één vestiging aan de Amstel, waar papier en verf worden verkocht. De firma geeft geen boeken meer uit en er staan geen mensen van de familie Vlieger meer in de zaak, maar de interesse in het Vlieger-erfgoed is gebleven. In een vitrine staan een aantal oude boekjes, en de digitaal beschikbare ‘Vliegertjes’ zijn door de huidige medewerkers met plezier bekeken.
In het Centraal Bestand Kinderboeken staan 511 kinderboeken en 50 centsprenten van deze uitgever, waarvan er 104 een link hebben naar een digitale versie, meestal op Het Geheugen van Nederland. Via de website van onze stichting zijn ook digitale Vlieger-uitgaven te vinden: via de Online Bibliotheek zijn onder het kopje ‘Vliegertjes’ 48 boekjes te bekijken.
Uitgeverij Vlieger heeft verschillende reeksen prentenboeken met bakerrijmen ofwel oude kinderrijmen uitgegeven. En daar begint de bibliografische puzzel.
De Brinkman biedt geen houvast: er staan helemaal geen bakerrijmen van Vlieger in vermeld.
Helaas zijn maar weinig fondscatalogi bewaard gebleven in openbare instellingen en bij particulieren: Catalogus 1875; Sint-Nicolaas-Courant 1878; brief aan verkopers met 2 pagina’s uitgaven 1884; Catalogus 1887; Catalogus ca. 1905; Catalogus ca. 1907.
Maar nu kunnen we Delpher raadplegen met digitale tijdschriften en kranten, en dat levert een heleboel extra informatie op.
De bakerrijmen
Dr. Johannes van Vloten (1818-1883) was een zeer geleerde letterkundige, waarvan de meeste werken nu zijn vergeten. Daarentegen was zijn bundel uit 1871, getiteld Nederlandsche baker- en kinderrijmen, door hem ‘verzameld en meegedeeld’, de opmaat voor bundels die tot op heden voor jonge kinderen verschijnen. Uitgevers zagen al heel kort na het verschijnen van Van Vloten’s verzamelwerk de aantrekkelijkheid van de kinderrijmen voor een groot publiek. D. Noothoven van Goor en de Gebroeders Belinfante kwamen in 1872, en A.W. Sijthoff in 1876, met aardige bundels op de markt, voorzien van gekleurde afbeeldingen.
Ook J. Vlieger zag er wel brood in, want ze hebben een aantal reeksen met bakerrijmen uitgegeven; ik heb tot nu toe zes verschillende series kunnen onderscheiden.
Reeksen bakerrijmen van uitgeverij J. Vlieger
1. Serie 1882 met 8 titels op de achterkant
Belangrijkste kenmerken: op de achterkant staan 8 titels. Het formaat is 16,1 cm hoog, de omvang is 8 bladen en onbedrukte keerzijden. Bij enkele delen staat op de voorkant de drukker vermeld: Amand Lith.
De datering: deze reeks met 8 delen staat niet in de aanwezige fondscatalogi. Via Delpher is in het Algemeen Dagblad van 24-06-1882 een advertentie te vinden van Vlieger met een nieuw gemaakte reeks met 8 deeltjes, de eerste getiteld: Wel, wat zeg je van mijn kippen?, en de tweede getiteld: Jaapje sta stil! In de advertentie staat in dialoogvorm dat die boekjes al sinds lang bekend zijn. Maar nu heeft de uitgever ‘ze heel anders laten maken’ in wel in een oplage van 160.000. De acht boekjes worden franco thuis bezorgd voor 75 cent.
Een digitale versie van een van de deeltjes is Jaapje sta stil.
2. Serie 1886 Een duurdere reeks met tien delen
Belangrijkste kenmerken: bij deze reeks zijn 10 titels op achterkant gedrukt. Het formaat is 16,5 cm hoog. De omvang is 8 bladen met onbedrukte keerzijde, met op elk blad een versje.
De datering: deze reeks staat in de Fondscatalogus van Vlieger van 1887 als Serie 9, 139-148. ‘Oct. boekjes in 10 soorten, bakerrijmpjes en liedjes, met net uitgevoerde plaatjes in kleuren gedrukt. À 10 cent’. Delpher ondersteunt dit met een advertentie in Het nieuws van den dag van 19-11-1886 waarin ook een serie van 10 delen wordt gemeld. Er zijn twee titels aan de eerder genoemde acht toegevoegd: Daar komt Paul Jonas aan en Och, Jantje, wil niet huilen!
Een digitale versie van een van de deeltjes is Och, Jantje wil niet huilen.
3. Serie 1887-a1, de Eén-cents-reeks
Belangrijkste kenmerken: de achterkant is ook bedrukt met een versje, het formaat is 14 cm hoog, de omvang is 7 pagina’s elk met een versje. Bij enkele delen staat de drukker op de voorkant: Amand Lith. De pagina’s zijn dubbelzijdig bedrukt.
Titels van de reeks:
Barend Botje ging uit varen; Wip! zei de kikvorsch; Rom, bom, bom, zoo slaat de trom; Torentje, torentje, bossekruid; Hop maar Janneke; Dit is de sleutel van den Bibelebomschen berg; Ooievaar Lepelaar; Wel, wat zeg je van mijn kippen.
Acht deeltjes uit deze reeks kwamen via een schenking van Annette Biemond Peck uit Amerika bij de KB terecht. (Signaturen KW XKE 057 [1] t/m KW XKE 057 [8]). De boekjes waren samen ingebonden, maar zijn door de restauratieafdeling van de KB destijds van elkaar gescheiden. Dat de achterkanten met een versje bedrukt zijn is ook mooi te zien bij een gaaf exemplaar van Torentje Torentje bossekruid bij de Vliegertjes op de SGKJ-website.
De datering:
In de Vlieger Catalogus van 1887 staat de reeks als Serie 2. 26-48. ‘Spiksplinternieuwe ééncents Prentenboekjes met in kleuren gedrukte plaatjes en omslag bestaande in 18 soorten’. Bij 8 daarvan gaat het om bakerrijmen. Een zoektocht in Delpher levert een advertentie op in Het nieuws van den dag van 1-11-1887. Daarin worden de ‘Spiksplinternieuwe Eén Cents Prentenboeken met in kleuren gedrukte plaatjes, aardigen tekst en bijzonder groot formaat’ met de 8 bovenstaande titels (tussen andere titels) aangekondigd.
Een digitale versie van een van de deeltjes is Wip! zei de kikvorsch.
4. Serie circa 1887 a2, gelieerd aan de Eén-cents-reeks
Belangrijkste kenmerken: 2 afbeeldingen op 1 pagina. Formaat: 14 cm. hoog. Omvang: 4 pagina’s tekst en 2 pagina’s afbeeldingen. Op de achterkant 1 omkaderde afbeelding met 2 scènes. Drukker: Amand Lith. Bevat 8 oude rijmen. De pagina’s zijn tweezijdig bedrukt.
Titels: er zijn er tot nu toe twee titels gevonden: Wip! zei de kikvorsch en Torentje torentje bossekruit.
Datering: deze reeks is in de aanwezige fondscatalogi niet te vinden. De uitgave heeft dezelfde afbeelding op de voorkant en dezelfde titel, uitgever en drukker als die van de Eén cents reeks uit 1887 (XKE 057 [8]), maar heeft een andere inhoud, lay-out en achterkant. Delpher biedt hier geen uitkomst.
Digitale versies van beide deeltjes zijn Wip! zei de kikvorsch en Torentje torentje bossekruit.
5. Serie ca. 1897 in kleur en groen
Belangrijkste kenmerken: afwisselend pagina’s met kleurenlitho’s en met groene sierranden. Formaat: hoogte 21 cm, omvang 16 pagina’s, tweezijdig bedrukt. De achterkant van het omslag is onbedrukt. Elk deel bevat 16 oude rijmen.
Titels : Jaapje, sta stil; Wel, wat zeg je van mijn kippen; Schuitje varen, theetje drinken; Hop maar Janneke; Hier is de sleutel van den Bibelebonschen berg; Draai het wieltje nog eens om; Hansje Knipperdolletje; Tiereliere let let let; Daar komt Paul Jonas aan; Och Jantje wil niet huilen!
Datering: Op de voorkant van de fondscatalogus uit ca. 1907 staan afbeeldingen van vier bakerrijmenbundels, die overeenkomen met deze serie. De titels staan in de catalogus als Serie 6: ‘Hier volgen de tien bekende boekjes met de echt Hollandsche versjes, verzameld door Dr. J. v. Vloten. Ieder boekje bevat 8 gekleurde platen en ongeveer twintig versjes, welke alle kinderen zoo gemakkelijk kunnen leeren. Formaat 14 bij 21 cm. Prijs per stuk 10 cent. Prijs per serie f 0,90.’
In de fondscatalogus van ca. 1905 staat ook een Serie 6 met dezelfde titels en de toelichting ‘Van ouds bekende kniedeuntjes, van Van Vloten, met keur van platen.’ Ik ga er van uit dat het hier om dezelfde reeks gaat, en dat deze er dus al in 1905 was. Aanvulling van Theo Gielen: van het deeltje ‘Hansje Knipperdolletje’ is een exemplaar in het Westfries Museum in Hoorn aanwezig, (inv. nr. 11425) met inscriptie gedateerd ‘1898’. Die serie zou dus in ieder geval nog voor de eeuwwisseling gedateerd moeten worden.
Via Delpher is een advertentie te vinden in Het nieuws van den dag van 03-11-1906. Hier wordt gemeld: ‘tien fraaie bundels met 80 mooie gekleurde platen en honderden lieve versjes en rijmen’.
Een digitale versie van een van de deeltjes is Tiereliere let let let.
6. Serie 1920 met plaatjes van Jan Bleys
Belangrijkste kenmerken: de illustrator wordt voorop genoemd: ‘plaatjes van Jan Bleys’ (1868-1952). Formaat 20,9 cm hoog. Omvang: 16 pagina’s. De naam van de reeks is Oude bekenden. De achterkant van het omslag is onbedrukt. De illustraties bij de 16 oude rijmen zijn zwart-wit of met steunkleur in paars of groen. De pagina’s zijn tweezijdig bedrukt.
Titels van de reeks die nu bekend zijn: Och Jantje wil niet huilen; Historie van het huis van Adriaan; Jaapje sta stil; Hop maar Janneke; Schuitje varen theetje drinken; Draai het wieltje nog eens rond; Wel wat zeg je van mijn kippen; Hansje Knipperdolletje. Theo Gielen heeft nog een deeltje van de ‘Oude Bekenden’ ontdekt: ‘Kleuterboekje’.
De datering: in de aanwezige fondscatalogi wordt de reeks niet genoemd. Ook via Delpher is in kranten en tijdschriften geen enkele melding te vinden. Gelukkig heeft G.J. Vlieger in een artikel in Amstelodanum (1987) geschreven dat in 1919 de oplage van de oude serie van 10 delen bakerrijmen uitgeput raakte, en dat toen werd besloten tot ‘een nieuwe uitgave, die de titel Oude Bekenden kreeg. Steendruk was blijkbaar niet haalbaar en zo werd het boekdruk met een steunkleur en tekeningen van Jan Bleys, zoon van de architect van de Sint Nicolaaskerk.’ In 1930 was de oplage daarvan vrijwel uitverkocht.
Een digitale versie van een van de deeltjes is Hansje Knipperdolletje.
Wat ik hoop na al dit gepuzzel, is dat u in uw collectie exemplaren van nog meer Vlieger-reeksen hebt, dat u deeltjes hebt met dateringen van de eigenaren erin, of dat u mij laat weten dat het nog héél anders in elkaar zit…