In juni 2015 wordt de Slag bij Waterloo herdacht. Het is dan 200 jaar geleden dat Napoleon in 1815 definitief verslagen werd door de geallieerde legers. Deze belangrijke gebeurtenis, die een einde maakte aan de Franse overheersing in grote delen van Europa, vind je ook terug op 19e en vroeg 20e-eeuwse centsprenten.
Gedenkwaardige overwinning
Uitgever Noman maakte een centsprent ter gelegenheid van het 'verjaringfeest van de altyd gedenkwaardige overwinning en slag van Waterloo' (Borms 0862). De prent bestaat uit één grote houtsnede en een rijmende tekst in drie kolommen. De feestelijke afbeelding toont een versierde zuil met dansende kinderen er omheen en burgers en soldaten die toekijken. Bovenaan hangen linten met teksten: "Waterloo", "Herinnering aan wys beleid", "En onversaagde dapperheid" en versierde ovalen met de namen van Lord Wellington en de Prins van Oranje, de helden van de Britse en Nederlandse legers. De tekst onder de prent spoort de lezer aan zich in te zetten als het vaderland in nood is.
Napoleon van schooltijd tot vergoddelijking
De tweetalige prenten Voornaamste levenstrekken van Napoleon (PRENT 0108 en Borms 0251) geven een overzicht van belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Napoleon: zijn tijd op de militaire school, de belegering van Toulon, de veldslag van Lodi, verblijf in Egypte en in Regensburg, de slag bij Austerlitz, op weg naar Elba, verblijf op St. Helena en tenslotte zijn dood. Waterloo wordt opvallend genoeg niet genoemd. Zouden de houtblokken uit Frankrijk komen, waar men deze nederlaag niet wilde opnemen? De twintig afbeeldingen op de prenten lijken sterk op elkaar maar ze zijn niet identiek. Wellicht zijn de houtblokken voor PRENT 0108 gemaakt naar voorbeeld van de afbeeldingen op Borms 0251, of misschien gaan beide terug op een andere prent die niet in de KB-collectie aanwezig is. Op de eerste afbeelding van beide prenten is te zien dat Napoleon zijn militaire vaardigheden al vroeg oefende: "Bonaparte op de militaire school te Brienne beveelt den aanval en de verdediging der met sneeuw vervaardigde verschansingen op het voornaamste plein van het gesticht." Op de laatste afbeelding is de vergoddelijking van de overleden Napoleon te zien: "Napoleon wordt in 't verblijf der onsterfelijkheid onthaald door de dapperen van al de deelen der wereld."
De Slag van Waterloo
Centsprenten Borms 0141 en Borms 0191 heten allebei 'Slag van Waterloo' en bevatten dezelfde scenés, maar ook hier zijn kleine verschillen te zien. Er zijn dus verschillende houtblokken gebruikt. Beide prenten bevatten zes afbeeldingen en korte onderschriften in het Nederlands en Frans. De kleuring is met sjablonen aangebracht. Bovenaan de prent ronkt de tekst: "Zoo meld ons Nederlands Historie / Wat saam verbonden kragt vermag / Geen volk! die zoo veel roem en glorie, / En zoo veel overwinning zag." Het onderschrift van de eerste afbeelding vertelt dat op dit slagveld voor menig held zijn laatste levensuur sloeg, maar dat 'men stierf, den Vorst gewijd, dus met geruste harte'. Wanneer Napoleon moet zwichten voor de moed en het geweld van de geallieerde machten vlucht hij weg en is hij 'met recht bevreest, voor 't lot dat hem zal wachten'. Op het laatste plaatje zien we veldmaarschalken Wellington van het Britse leger en Blücher van het Pruisische leger elkaar de hand schudden. Ze zijn dankbaar dat Napoleon is verslagen, maar ze kijken treurig naar de vele lijken.
Napoleon wordt Willem van Oranje?
De houtblokken die gebruikt werden voor het drukken van de plaatjes, waren kostbaar. De houtsnedes konden wel honderd tot honderdvijftig jaar gebruikt worden, maar de belangstelling van het publiek veranderde intussen. De blokken met illustraties werden daarom lange tijd gebruikt, maar de teksten werden dan aangepast. In het nieuwe centsprentenhandboek staat een prachtig en voor dit blog toepasselijk voorbeeld. Napoleon en zijn vrouw ondergaan een gedaanteverwisseling! Uitgever Stichter maakte van twee houtsnedes met afbeeldingen van een man en vrouw te paard de centsprenten ‘De Fransche held Buonaparte’ en ‘De gemaalin van den grooten Buonaparte’. Later werden de houtblokken verkocht aan uitgever Noman, die deze specifieke blokken hergebruikte voor nieuwe prenten met nieuwe titels en teksten: ‘Zijne Koninklijke Hoogheid Willem, Prins van Oranje’ en ‘Haar Koninklijke Hoogheid Anna Paulouwna, gemalinne van de kroonprins der Nederlanden’. Ook het houtblok van verjaringsfeestprent uit de eerste alinea van dit blog heeft Noman gekocht van Stichter. Stichter had hetzelfde houtblok aan het einde van de 18e eeuw gebruikt voor een prent die aansloot bij de toenmalige politieke situatie: De Vryheids-Boom wordt ingewyd, En oud en jong toont zich verblyd' (Stichter prent nr. 70). De KB-collectie bevat overigens geen exemplaren van de in deze alinea genoemde prenten, met uitzondering van de verjaringsfeestprent.
Vele varianten
Om de verscheidenheid van centsprenten over het onderwerp Napoleon te illustreren, heb ik tot slot nog drie uiteenlopende prenten gekozen. Prent Borms 0683 biedt een overzicht van de familieleden van Napoleon. De vier houtsneden bestaan elk uit vier vakken met afbeeldingen van o.a. keizer Napoleon zelf, keizerin Marie Louise, Napoleon II, Lodewijk als koning van Holland en andere familieleden. De Tafereelen uit de regeering van Willem I zijn afkomstig uit het Prenten-magazijn voor de jeugd. Deze prenten werden uitgegeven in reeksen met thematische samenhang, waarbij de nadruk meer lag op lering dan op vermaak. Opvallend is dat deze prent direct midden in het strijdgewoel van Waterloo begint. De eerste regel van de eerste afbeelding luidt namelijk: "Dáár velt het doodend lood het paard van Blücher neder." De prent eindigt met een afbeelding van het standbeeld de Leeuw van Waterloo. Als laatste voorbeeld dient een prent van recenter datum: De schaduwen van Waterloo die gemaakt is tussen 1911-1935. Deze modern ogende prent bestaat uit vier rijen afbeeldingen in vrije vormgeving. In het midden staan vier portretten in ovale en ronde kaders: Napoleon, Blücher, Louis XVIII en Wellington.
Meer centsprenten over de Slag bij Waterloo zijn te vinden in Het Geheugen.
Deze blog is eerder gepubliceerd op de KB-website.