Het thema van de Boekenweek (8 tot en met 16 maart 2014) is Reizen. De Koninklijke Bibliotheek biedt daarom bijzondere afbeeldingen rond het thema ‘reizen & kaarten’ aan, geselecteerd uit de KB-collectie. Ook zijn er prachtige prentenboeken uit de kinderboekencollectie uitgekozen waarvan een reprint als boekje of ansichtkaart besteld kan worden via de KB-webwinkel.
Een van die prentenboeken betreft een bijzonder tijdsdocument: in Ver van huis, reisvertellingen van Oom Bram over alles en nog wat is te lezen hoe rond 1887 de macht in de wereld verdeeld was en hoe men dacht over andere volken. In een soort raamvertelling worden twaalf landen door Oom Bram voor zijn neefjes en nichtjes verklaard. In het boek heeft elk land een paginagrote kleurenlitho en 2 pagina’s tekst. Als oom Bram op zijn praatstoel zit vertelt hij verhalen die de kinderen ook op school kunnen gebruiken (Zo’n prentenboek moet natuurlijk wel nuttig zijn). Oom Bram is zeer bereisd, maar kent enkele landen minder goed: hij laat een gast vertellen over Egypte en Arabië, en vraagt neef Eduard informatie te geven over Nederlandsch-Oost-Indië. Op het einde gaat Oom weer een half jaar op reis. Over de identiteit van deze “Oom Bram” is niets te vinden.
De fraaie litho’s zijn in kleur gedrukt door Emrik & Binger. Wie ze gemaakt heeft is niet bekend: er is geen signatuur op de platen te ontdekken. Elke plaat bevat een aantal elementen: een centrale persoon in de kleding van dat land, een vlag, wapens, gewoonten, beroepen, dieren en planten, landschappen en gebouwen, een landkaartje en bij een aantal platen is ook een postzegel afgebeeld. Achtereenvolgens worden behandeld: Algiers, De Sahara, Congo, De Kaap, Egypte, Arabië, Perzië, Engelsch-Indië, Nederlandsch-Oost-Indië, China, Japan en Siberië.
De toestand in de wereld van toen was een kolonialistische: Algiers is van de Fransen, Congo is een “vrije” staat onder Leopold II van België. De namen Engelsch-Indië en Nederlandsch-Oost-Indië spreken voor zichzelf. Oom Bram beschrijft verschillende bevolkingsgroepen; soms met bewondering voor bijvoorbeeld de bekwaamheid van werklieden, soms met verwondering, zoals over Congolese mannen die in bed gaan liggen als hun vrouwen ziek zijn. De lezers leerden ‘van alles en nog wat’, zoals: de Ouolofs zijn de fraaiste negers uit heel Afrika, koning Dahomey is een wrede tiran, de Boeren zijn dapper, de Kaffers een gastvrij negervolk en bij de Hottentotten kun je beter niet gaan eten. In Egypte zijn reusachtige bouwvallen te bewonderen en in Mekka de grote Moskee. Perzische vrouwen verbergen hun gelaat achter ‘niet minder dan vier sluiers’ en de Sjah is een wrede dwingeland. Engelse officieren gaan in Indië op tijgerjacht en een ijzingwekkend schouwspel bij een godsdienstfeest ontrolt zich. Javanen zijn niet arbeidzaam van aard maar zachtaardig en ondergeschikt, Chinezen eten rupsensoep en gebraden hondenvlees, in Japan wordt een dodenstad bezocht en in Siberië kou geleden. Kortom, hier wordt heel wat informatie verstrekt in een tijd waarin reizen nog zeer uitzonderlijk was.
Een speurtocht naar het jaar van verschijnen
Wanneer Ver van huis bij I. de Haan verscheen is niet precies te zeggen, er staat geen jaartal in. De titel komt ook niet voor in onze nationale bibliografie; de Brinkman. We weten dat I. de Haan in 1871 in Haarlem begon, en dat bij een fondsveiling op 7 aug. 1889 1585 exemplaren van dit boek (à 16 cts.) overgingen naar D. Bolle (Nieuwsblad voor den Boekhandel). Het boek kan dus in de jaren zeventig of tachtig van de negentiende eeuw zijn verschenen. De fondslijst op de achterkant kan het jaar van verschijnen wat inperken: de titel Kloentjen, kloentjen garen en anderen staat erbij, en deze verscheen volgens het Nieuwsblad voor den boekhandel in 1881. Andere titels in deze fondslijst zijn van eerdere data. Er wordt ook gewezen op Nederlandsche Kinderprenten in 140 soorten: met 139 soorten wordt door I. de Haan geadverteerd in 1881. Een datering tussen 1881 en 1889 is dus aannemelijk.
Soms kan een datering via de tekst nader worden bepaald. Dat is ook in dit geval ook zo, want in het stuk over Nederlandsch-Oost-Indië wordt een vreselijke gebeurtenis beschreven die plaats vond op 27 augustus 1883: “in het voorlaatste jaar werden de Javanen plotseling hevig verontrust. De vulkaan op het eiland Krakatau in de straat Soenda braakte te midden van eene nachtelijke duisternis, welke achttien uren aanhield, stroomen slijk, wolken asch en steenen uit.” Oom vertelt ook over de Vrijstaat Congo, opgericht door Leopold II. Dat was in 1885. De datering schuift al op naar 1885 tot 1889.
Theo Gielen wist dat er ook een Engelse versie van dit boek bestaat: Some Other Folks at Home. A trip through Asia and Africa. (Dean and Son, 1886). Omslag en enkele platen, te zien op internet bij abebooks, zijn bijna identiek aan de Nederlandse uitgave, het enige verschil zijn de Engelse namen op de landkaartjes op elke litho. De platen zijn gedrukt door de Haarlemse firma Emrik & Binger, dus het zou heel goed om een vroege co-productie kunnen gaan.
In de digitale kranten is geen informatie te vinden over de uitgave bij I. de Haan, pas na de overgang naar uitgever Bolle in augustus 1889 verschijnen er advertenties. Al in november van dat jaar maakt ramsj-verkoper Bolle goede sier met dit boek, en worden geen superlatieven geschuwd: “Het groote mooie boek Ver van huis, reisvertellingen van Oom Bram met fraaie gekleurde platen, keurig netjes in Carton gebonden.” Het wordt cadeau gegeven “als extra buitengewone gift” aan degenen die 4 pakketten met elk tien boeken à f 1,- kopen. Bolle blijft ermee stunten, in pakketten met wisselende inhoud, tot 1894. Daarna is de titel in de gedigitaliseerde kranten (Delpher) niet meer te vinden.
Er zijn nog meer reprints van bijzondere prentenboeken over reizen te bestellen bij de KB: De reis naar de maan door P.J. Andriessen (Haarlem, 1876), Een kijkje in de wereld (Haarlem, ca. 1885) en de eerste uitgave van Reizen en avonturen van Mijnheer Prikkebeen: eene wonderbaarlijke en kluchtige historie door Rudolph Töpffer (Groningen, 1858). Bestellen kan tot 10 juni 2014 via de KB-webwinkel.