In 1873 verschenen er onder de verzamelnaam Wonderboeken voor ’t jonge Nederland drie bijzondere beweegbare prentenboeken op de markt: 'Nooit uitgekeken', 'Altijd wat anders' en 'Telkens mooijer'. Onlangs kon de Koninklijke Bibliotheek via een antiquariaat één van de delen Wonderboeken aanschaffen, namelijk Nooit uitgekeken.
Nooit uitgekeken bestaat uit acht pagina’s tekst en acht paginagrote platen waarvan vier platen aan drie zijden overslaande flappen hebben. De flappen kunnen geopend worden om telkens een nieuw gedeelte toe te voegen aan de scène. De platen zijn chromolithografieën gemaakt door Emrik & Binger. Het is niet bekend wie de ingenieuze platen heeft ontworpen. Nooit uitgekeken bevat de volgende verhalen: Poppenspel, Kermispret, IJsvermaak en Twee ruitertjes. In de andere twee delen staan verhalen over o.a. Jan Klaassen, een verjaardagsdiner, een bezoek aan de dierentuin, een jachtpartij en een toverlantaarnvoorstelling.
Elise van Calcar
De schijfster van deze prentenboeken, Elise van Calcar (1822-1904), was naast schrijfster ook actief als pedagoge en feministe en ze werkte als onderwijzeres en gouvernante. Haar pedagogische stem klinkt door in de teksten van de prentenboeken, bijvoorbeeld daar waar ze een kind laat zeggen: “Dat is nu net wat ik het akeligste van de kermis vind, dat er kleine kinderen gebruikt worden om de gevaarlijkste toeren op de straat te maken. […] Dat martelen van kinderen is dunkt me veel slechter nog dan het razen van dronken schreeuwers en het stelen van de zakkenrollers!" Op andere plaatsen spreekt Van Calcar over de hoofd van het kind de ouders aan, bijvoorbeeld in de tekst over het spelen met poppen: “Het poppenspel is eigenlijk het eerste levensthéâtre: de komedie van het dagelijksch leven wordt er op ten toneele gevoerd en het kleine meisje geeft er de bewijzen hoe het huiselijk leven op haar gemoed gewerkt heeft en toont het duidelijkste, wat zij er door geworden is. […] Zoo als het kind met de pop omgaat, zoo is het – en zoo zal het eens met broeders en zusters en vriendinnetjes omgaan.”
Zeldzaam
Hét handboek over de geschiedenis van het Nederlandse kinderboek in de negentiende eeuw stelt: ”Tot het beste wat er op dit gebied in de 19e eeuw voor Nederlandse kinderen op de markt is gebracht, behoren stellig de uitklap-prentenboeken van Elise van Calcar.” (Lust en Lering, p.401). De auteur, P.J. Buijnsters, voegt er in het artikel Mijn favoriete negentiende-eeuwse kinderboeken aan toe: “Voor het hoogste niveau moet je toch, naar mijn smaak, niet bij Agatha, Schenkman, Goeverneur, Van Koetsveld of Louwerse zijn, maar bij Elise van Calcar […]. Wat een boeiende, veelzijdige en hyperactieve vrouw! Door haar bezielde power steekt zij met kop en schouder boven al die anderen uit. […] Verreweg het mooist zijn de drie ‘Wonderboeken voor 't jonge Nederland’ […] die vanwege hun zeldzaamheid bijna geen mens meer compleet in gave staat bij elkaar heeft gezien.” De KB-aanwinst Nooit uitgekeken is op dit moment het enige exemplaar in een openbare collectie in Nederland.
Aanvulling
Inmiddels heeft de KB op een veiling nog een ander Wonderboek van Elise van Calcar kunnen kopen, namelijk Altijd wat anders. Het exemplaar is in slechte staat: er zijn pagina's los geraakt en verschillende flappen zijn beschadigd, maar het boek is wel compleet. Het is zelfs 'overcompleet' want er zijn twee pagina's toegevoegd over Robinson Crusoë die niet in deze uitgave thuis horen. Ze zijn afkomstig uit Toover prentenboek met soortgelijke flapplaten. Altijd wat anders is opgenomen in de collectie onder aanvraagnummer KW GW P100812, het boek zal door onze collectiebehoudsmedewerkers gerestaureerd worden. Het derde en laatste Wonderboek Telkens mooijer is inmiddels ook aan de KB-collectie toegevoegd (aanvraagnummer KW GW A108826).
Meer bekijken en lezen?
- Bekijk alle platen en teksten van Nooit uitgekeken en Altijd wat anders.
- Lees het artikel Mijn favoriete negentiende-eeuwse kinderboeken uit Literatuur zonder leeftijd 16 (2002) online
- Karin Vingerhoets, 'Altijd wat anders, zodat de jeugd nooit uitgekeken is.' De Wonderboeken van Elise van Calcar. In: De boekenwereld: tijdschrift voor boek en prent, vol. 32 (2016), afl. 1, pag. 48-53
Deze blog is eerder gepubliceerd op de KB-website.