Tijdens de excursie van de SGKJ op 19 september 2013 naar verzamelaar Jan Anderson in Vlaardingen mochten we prachtige centsprenten en prentenboeken in de hand nemen en bekijken. Gezien de bescherming van het erfgoed in bibliotheken en musea is dat vaak niet meer mogelijk en moeten we genoegen nemen met een microfilm of een digitale weergave.
Een van de prentenboeken uit de collectie van Jan Anderson is getiteld Wonderen van dezen tijd / En ‘t klokje van gehoorzaamheid. Het trok mijn aandacht door de nieuwe technische vindingen die er in worden afgebeeld.
Het is een typisch fabrieksprentenboek: zonder uitgever, auteur, illustrator of jaar van uitgave. Op de voorkant staat een nummer: 60/1. Beide titels hebben weinig met elkaar gemeen, en dat geldt ook voor de inhoud, die uit twee geheel verschillende prentenboeken bestaat: het eerste toont kinderen met nieuwe vervoermiddelen en apparaten; het tweede kinderen met hun bezigheden op een bepaalde tijd van de dag.
Wat het boek interessant maakt zijn vooral de illustraties van apparaten die langzamerhand een plek in de huishoudens kregen: telefoon en radio, filmprojector en grammofoon. Dat is niet zo vaak in prentenboeken te vinden. De nieuwe vervoermiddelen die worden afgebeeld vinden vaker een plek in het kinderboek: zeppelin, vliegtuig, stoomtrein, stoomboot, race-auto en onderzeeboot.
Datering
Zoals gebruikelijk bij fabrieksprentenboeken is in de Brinkman niets te vinden. Ook op de websites van de KB met Historische kranten en Tijdschriften van 1850-1840 komt de titel niet voor. De Nederlandse Vereniging voor de Historie van de Radio hielp me aan een nadere datering. John Hupse liet weten dat de afbeelding van het radiotoestel met koptelefoons ‘een Britse kristalontvanger is, in het Verenigd Koninkrijk zeer populair vanaf 1923. Door het raam zie je nog een deel van de omvangrijke ontvangstantenne die voor dit type radiotoestel meestal noodzakelijk is. Dit specifieke model is tamelijk vroeg, de detector is waarschijnlijk gemaakt door de Britse firma Radio Instruments. Mijn schatting is dat het toestel uit de periode 1923-1925 is.’
We weten nu dat het oorspronkelijke boek niet vóór 1923 is gemaakt. Wanneer de Nederlandse vertaling in deze vorm is verschenen weten we niet, alleen dat de oude spelling werd gebruikt, voordat Marchant in de periode na 1934 met een nieuwe spelling kwam. Daarbij moet wel in het oog gehouden worden dat de oude spelling – zeker in publicaties van niet-erkende uitgeverijen – soms nog tot na 1945 werd gebruikt.
Illustraties
De illustraties zijn (deels) gesigneerd: in Wonderen van dezen tijd door Fred. Spurgin, oorspronkelijk Izydor Spurgin (1882-1968), een Engelse illustrator van Joods/Letse afkomst, vooral bekend van prentbriefkaarten.
In En ‘t klokje van gehoorzaamheid staat het signatuur van Curt Junghändel, een Duitse illustrator, die begin twintigste eeuw een groot aantal prentenboeken illustreerde, en veel platen maakte voor het tijdschrift Die Kinderwelt. Na 1934 werd de titel van dat blad veranderd in Deutsche Kinderwelt. Hij maakte ook illustraties in nationaalsocialistische geest.
De twee delen van het boek zullen oorspronkelijk als aparte prentenboeken zijn verschenen, zeker in de oorspronkelijke talen, misschien ook in het Nederlands. De combinatie is zacht gezegd nogal vreemd, maar zoals blijkt uit onderzoek van Theo Gielen* naar het verschijnsel fabrieksprentenboeken hielden de verspreiders van deze boeken zich bepaald niet met ‘kunst voor kinderen’ bezig.
Slordigheden hoeven bij type boeken niet te verbazen. Zo klopt de volgorde niet in het deel van Junghändel, waarin kinderen aan de hand van de klok met hun bezigheden op een bepaalde tijd van de dag worden uitgebeeld. De tekst bij de afbeelding van Spurgin waarbij staat dat het om een “lichtbeeldentoestel” gaat, blijkt ook niet juist: het apparaat stelt een filmprojector voor. Dat werd bevestigd door regisseur Annette Apon, die ook zag dat het getoonde beeld uit een film van Charlie Chaplin komt!
De illustraties tonen wel degelijk vakmanschap. Spurgin en Junghändel hebben een heel verschillende achtergrond en stijl. Het is de vraag of de illustratoren deze uitgave ooit onder ogen hebben gehad…
Wat bij Junghändel aardig is, is de weergave van een kinderslaapkamer, met het toen moderne patroon van de gordijnen en de mat.
Noten
*Fabrieksprentenboeken en de internationale prentenhandel 1890-1950 / Theo Gielen. In: Prentenboeken : ideologie en illustratie / Saskia de Bodt. p. 85-97.